Bibliographic information
Language: Latin
Covers years: 1132 B.C.–A.D. 1285.
Manuscript:
- Exeter, Cathedral Library, 3514, pp. 523–28 (s. xiiiex)
Chronica ante aduentum domini
Y Chronica ante aduentum domini yw'r testun olaf yn Llawysgrif 3514, tt.523-28, Llyfrgell Eglwys Gadeiriol Caerwysg. Llawysgrif o ddiwedd y drydedd ganrif ar ddeg yw hon ac mae'n cynnwys amrywiaeth o destunau hanesyddol, lled-hanesyddol ac achyddol o ddiddordeb Cymreig a chyffredinol. Tarddodd mae'n debygol o Abaty Hendy-gwyn ar Daf, neu efallai Glyn-nedd; roedd yng Nghaerwysg erbyn y bedwaredd ganrif ar ddeg, pryd yr ychwanegwyd rhestr gynnwys ati. O ran paleograffeg, mae bron yn amhosibl ei gwahaniaethu oddi wrth lawysgrifau Saesneg o'r cyfnod, a dyna pam na chafodd ei hadnabod fel llawysgrif Gymreig tan y 1940au, a hynny ar sail ei chynnwys a nodiadau ymyl y ddalen.
Mae'r cronicl hwn yn ymdrin â'r cyfnod o'r Dilyw hyd at 1285, ac fe'i gwahanir oddi wrth y Cronicon de Wallia sy'n dod o'i flaen gan restr o achau plant yr Arglwydd Rhys ap Gruffudd. Drwodd a thro, mae'n tueddu i gofnodi mwy o wybodaeth am Loegr na'r Cronicon de Wallia, sy'n canolbwyntio ar Gymru. Ei gofnodion cynharaf yw fersiwn dalfyredig iawn o waith Sieffre o Fynwy, yn disgrifio sefydlu teyrnas Brydain gan Brutus, adeiladu ei ffyrdd, a rhai o'i dinasoedd a'i brenhinoedd cynnar. Yn dilyn yr ymdrin â rheolaeth dros y wlad yn symud oddi wrth y Brythoniaid i'r Saeson, mae'r testun yn gwyro oddi wrth waith Sieffre, gan grybwyll bywydau rhai o'r saint Seisnig, dyfodiad y Normaniaid ac yna, yn fwy manwl, weithgareddau gwahanol frenhinoedd Seisnig - gyda rhai cyfeiriadau at eu hymwneud â'r Cymry - hyd at 1285. Mae'r testun yn dilyn Cronicl Bury St Edmunds yn agos fel ffynhonnell rhwng 1172-1285, ac yna'r chwyddo'r wybodaeth hon gyda blwyddnodion Tŷ Ddewi o 1274 i'r diwedd (Hughes, 16-18). Fe'i hysgrifennwyd yn Llaw 2 o'r naw llaw ysgrifenyddol a adnabuwyd gan Julia Crick. Mae hi'n dadlau bod y llaw hon yn gweithio 'yn 1285 neu wedi hynny'; dywed felly bod y llawysgrif ‘was thus copied in the decades on either side of the Edwardian conquest, probably in a milieu very close to the political centre.’ (Crick, t. 24).
Er bod y cronicl yn cael ei alw'n 'Chronica de Anglia' yn rhestr gynnwys y llawysgrif, a ychwanegwyd yn y bedwaredd ganrif ar ddeg, y teitl a ddefnyddir yn y cronicl ei hun a ddefnyddir yma. Golygwyd y Chronica ante aduentum domini yn rhannol gan Thomas Jones yn 1946 ac mae wedi cael ei olygu'n llawn gan Henry Gough-Cooper; mae argraffiad newydd ar y gweill ar hyn o bryd.
Georgia Henley
Editions & Translation
- Henry Gough-Cooper, Annales Cambriae: the D Text, from Exeter Cathedral Library MS 3514, pp. 523–8 (2015)
- Thomas Jones, “‘Cronica de Wallia” and Other Documents from Exeter Cathedral Library MS. 3514’, Bulletin of the Board of Celtic Studies,12 (1946), 27–44.
Secondary Scholarship
- Julia Crick, ‘The Power and the Glory: Conquest and Cosmology in Edwardian Wales’, in Textual Cultures: Cultural Texts, ed. by Orietta Da Rold and Elaine Treharne (Cambridge: D. S. Brewer, 2010), pp. 21–42.
- Georgia Henley, ‘Rhetoric, Translation and Historiography: The Literary Qualities of Brut y Tywysogyo’, Quaestio Insularis: Selected Proceedings of the Cambridge Colloquium in Anglo-Saxon, Norse and Celtic,13 (2012), 78–103.
- Georgia Henley, ‘The Use of English Annalistic Sources in Medieval Welsh Chronicles’, Haskins Society Journal,26 (2015, forthcoming).
- Kathleen Hughes, ‘The Welsh Latin Chronicles: Annales Cambriae and Related Texts’, Proceedings of the British Academy,59 (1973), 233–58; repr. in her Celtic Britain in the Early Middle Ages, ed. by David N. Dumville (Woodbridge: Boydell, 1980), pp. 67–85.
- J. E. Lloyd, ‘The Welsh Chronicles’, Proceedings of the British Academy, 14 (1928), 369–91.
- Paul Russell, ‘“Go and look in the Latin books”: Latin and the Vernacular in Medieval Wales’, in Latin in Medieval Britain, ed. by Richard Ashdowne and Carolinne White, Proceedings of the British Academy (2016, forthcoming).
- J. Beverley Smith, ‘The “Cronica de Wallia” and the Dynasty of Dinefwr’, Bulletin of the Board of Celtic Studies,20 (1963–64), 261–82.